Tunahan SOYLU

Yeminli Mali Müşavir

1-GİRİŞ

Teknolojinin baş döndürücü bir hızla gelişmesi ticaretin de değişmesine neden olmuştur. Ticari hayat başlangıçta mübadele yöntemiyle yapılmakta iken paranın bulunmasıyla yeni bir şekil almış ve deyim yerindeyse çağ atlamıştır. Ticari hayattaki gelişme paranın bulunmasıyla da kalmamış çeşitli evreler geçirerek günümüze kadar gelmiştir.  Alıcı ile satıcının karşı karşıya gelerek mal ticareti yapmaları hala güncelliğini korusa da yeni ticaret yöntemleri gelişmektedir. Özellikle bilgisayar ve internet teknolojisinin gelişmesiyle ticari hayat yepyeni bir boyut kazanarak sanal ortama taşınmıştır.

Ticari hayattaki bu gelişmelerden biri de otomat makinelerden yapılan satışlardır. Özellikle İstanbul gibi büyük şehirlerde metro, tren istasyonları ve büyük alış veriş merkezlerinde otomatik makinelerden satıcısı olmaksızın alıcının kendisinin mal alışı yapabildiği ürün makineleri gelişmiştir. Bu makinelerden çiklet, meşrubat, çikolata, bisküvi hatta gazete almak bile mümkün olmaktadır. Makalemizde otomat makinelerden yapılan satışlarda mükellefiyete ilişkin ödevlerin neler olması gerektiği üzerinde duracağız.

2-OTOMAT MAKİNELERİN ÇALIŞMA USULLERİ

Otomat makinelerin satışını yapan kurumlar genellikle işletmesini de bizzat yapmakla birlikte, kiralama usulüyle de çalışmaktadırlar. Bizim üzerinde duracağımız konu ise otomat makinelerin kendisinin pazarlanması değil, bu makinelerin işletilmesi suretiyle gerçekleştirilen ticari faaliyettir.

Otomat makineler bozuk para, akbil (İstanbul’daki toplu taşıma araçlarında kullanılan elektronik bilet), cep telefonundan mesaj gönderme ve hatta kredi kartı ile de çalıştığı gibi, eğer ticari amaçla kullanılmıyorsa herhangi bir bedel ödemeden ilgili butona basarak istenilen ürün alınabilmektedir. Yani tüketici bu yöntemlerle satıcı ile muhatap olmadan alışverişini kendisi yapabilmektedir.

Otomat makineler hangi üründen ne kadar satıldığı, ne kadar hasılat elde edildiği gibi bilgileri saklayabilecek teknik özelliklere (isteğe bağlı olarak ilave edilen donanıma göre) sahip olarak çalışmaktadırlar.

Satıcısı olmaksızın ürün satan bu makinelerin vergilendirme ile ilgili işlemleri nasıl yapılacaktır. Örneğin bu makineler alışveriş sonunda belge (fiş,fatura) vermek zorunda mıdır? Bu makine ile örneğin bir tren istasyonunda faaliyet gösteriliyorsa, faaliyet gösterilen bu mekan mükellef için şube iş yeri sayılır mı?

3-MÜKELEFLERİN DÜZENLEMEK ZORUNDA OLDUKLARI EVRAKLAR

Mükelleflerin düzenlemek zorunda oldukları birçok belge olmakla beraber bunların en önemlileri fatura ve perakende satış fişidir. Konumuzla ilgili olması nedeniyle sadece ikisi ile ilgili açıklama yapacağız.

-Fatura

Bilindiği üzere; Vergilendirme ile ilgili şekil ve usul şartları 213 sayılı VUK’ta düzenlenmiştir.Yasanın 229 ve müteakip maddelerinde mükelleflerin düzenlemek zorunda oldukları evraklar belirtilmiştir. Bu evrakların birincisi fatura olup, faturanın tarifi VUK’un 229. maddesinde; ‘‘Fatura, satılan emtia veya yapılan iş karşılığında müşterinin borçlandığı meblağı göstermek üzere emtiayı satan veya işi yapan tüccar tarafından müşteriye verilen ticari vesikadır.’’ Şeklinde tanımlanmıştır.

Yine aynı yasanın 232. maddesinde belirtildiği üzere fatura; bir ticaret erbabının (birinci ve ikinci sınıf tüccarlar, kazancı basit usulde tespit edilenlerle defter tutmak mecburiyetinde olan çiftçiler) diğer bir ticaret erbabına (Birinci ve ikinci sınıf tüccarlara, Serbest meslek erbabına, Kazançları basit usulde tespit olunan tüccarlara, Defter tutmak mecburiyetinde olan çiftçilere, Vergiden muaf esnafa) mal yada hizmet satışında düzenlemesi gereken belge iken, bir ticaret erbabının ticaret erbabı olamayan  bir kimseye (nihai tüketiciye) yapmış olduğu satışlarda belli tutarı (2007 yılı için 560.-YTL) aşmaması halinde fatura düzenleme mecburiyeti olmamakla birlikte müşterinin istemesi durumunda fatura düzenlemek zorundadır.

-Perakende Satış Vesikaları

Bir ticaret erbabının (Birinci ve  ikinci sınıf tüccarlar, kazancı basit usulde tespit edilenlerle defter tutmak mecburiyetinde olan çiftçiler) ticaret erbabı olmayan nihai tüketicilere yapmış oldukları belli tutarı (2007 yılı için 560.-YTL) aşmayan satışları için perakende satış vesikalarından işin mahiyetine göre, Perakende satış fişi, ÖKC fişi yada giriş ve yolcu bileti gibi belgeleri düzenlemek zorundadırlar. Nihai tüketiciler de belgelerini istemek ve almak zorundadırlar. Ancak müşteri istemesi durumunda tutarı ne olursa olsun fatura düzenleyeceklerdir.

4-OTOMAT MAKİNELERDE BELGE DÜZENİ NASIL OLMALIDIR?

Makalemizin yukarıdaki bölümlerinde açıkladığımız üzere; Bir ticaret erbabının ticaret erbabı olmayan nihai tüketicilere yapmış oldukları belli tutarı aşmayan satışları için perakende satış vesikalarından işin mahiyetine göre, Perakende satış fişi, ÖKC fişi yada giriş ve yolcu bileti gibi belgeleri düzenlemek zorundadırlar. Ancak bu makinelerin başında herhangi bir görevli olmadığından bu belgeyi istememiz mümkün olmamaktadır. O halde belge düzeni nasıl olmalıdır.

143 ve 173 seri numaralı VUK genel tebliğlerinde; muamele miktarı fazla veya satış süratleri yüksek bazı emtia türlerinde, perakende satış fişi kullanmasındaki güçlükler ile bu satışların diğer belgelerle tevsiki imkanının bulunması nazara alınarak münhasıran tütün, sigara, kibrit, pul, milli piyango, gazete, çay, kahve satışını yapan mükellefler mübayaa ettikleri bu tür emtiayı mübayaa gününde elde mevcut vesikalarına dayanarak mübayaa bedeli üzerinden giriş, aynı miktar emtiayı aynı tarihte, Vergi Usul Kanununun 232 nci maddesinin son fıkrası gereğince düzenleyecekleri faturalara dayanarak satış bedeli üzerinden çıkış kaydetmeleri, uygun görülmüştür.

Konu ile ilgili olarak İstanbul Vergi Dairesi Başkanlığı Usul Müdürlüğü tarafından verilmiş olan 26/09/2006 tarih ve 7509 sayılı müktezada;‘........Bu açıklamalara göre; otomat makineleri aracılığı ile satışı yapılacak ürünlerin otomat makinelerine konulmadan önce Vergi Usul Kanunu’nun 232’nci maddesinin son fıkrası gereğince firmanızca fatura düzenlenmesi gerekmektedir.’ Şeklinde açıklama yapılmıştır.

İstanbul Vergi Dairesi Başkanlığı müktezasını 143 ve 173 sıra nolu Vergi Usul Kanunu Genel Tebliğlerine dayandırmıştır. Bununla birlikte makinelerde; aynı gün hangi fiyata kaç adet ürün satıldığı konusunda makinenin hafızasında kayıtlı olan değiştirilemeyen, silinemeyen ve hafızada geçmiş bilgileri saklayabilen numaratörlerin olması şartı getirilmiştir.

            5-OTOMAT MAKİNE İLE YAPILAN SATIŞ ŞUBE İŞ YERİ SAYILIR MI?

Gerek vergi kanunlarında gerekse de Türk Ticaret kanununda şubenin tanımı yapılmamıştır. Ancak TTK’nın 50. maddesinde; ‘Her şube, kendi merkezinin ticaret unvanını şube olduğunu belirterek kullanmak mecburiyetindedir. Bu unvana şube ile ilgili ilavelerin yapılması caizdir.’ Şeklinde bir açıklama yapılmıştır. Vergi usul kanununun 156. maddesinde ise şubenin işyeri olduğu belirtilmiştir.

Görüldüğü üzere kanunlarda şubelerden bahsedilmekle beraber şubenin tanımından bahsedilmemektedir. Ancak uygulamada; bir mükellef aynı ticaret ünvanı ile birden çok iş yerinde faaliyette bulunuyorsa bu işyerlerinden biri merkez diğerleri ise şube olarak değerlendirilmektedir.

Kanaatimizce bu otomatların her biri şube şeklinde değerlendirilmelidir. Zira; her ne kadar bu ticari faaliyet müstakil bir dükkan yada mağazada yapılmasa da niteliği itibariyle şube olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu durumda mükellefin bazı ödevleri gündeme gelmektedir.

-Şube Açılışını Vergi Dairesine Bildirme

Mükellefler şube açılışlarını 10 gün içinde, kapanışlarını da bir ay içerisinde vergi dairesine bildirmek zorundadırlar.(VUK mad.159,168) Bize göre otomat makine ile satış yapan bir mükellef te bir yere bu makineyi koyup işletmeye başlamasından itibaren 10 gün içerisinde durumu ilgili vergi dairesine bildirmek zorundadır. Yine otomat işletmeciliği işinden vazgeçmesi durumunda da bir ay içerisinde ilgili vergi dairesine bildirmek zorundadır.

-Vergi Levhası Asma

Mükellefler her yıl Mayıs ayının son gününe kadar vergi tarhına esas olan kazanç tutarları ile bunlara isabet eden vergi miktarlarını gösteren levhayı merkezlerine, şubelerine, satış mağazalarına iş sahipleri ile mükellefler tarafından kolayca okunup görünecek şekilde asmak zorundadırlar.(VUK mad. 5) Kanaatimizce hem yasa maddesi gereği hem de bu otomatlarda vergi idaresinin gerekli denetimleri yapabilmesi için, işletmecilerin vergi levhasını asmaları gerekmektedir.

-Ödeme Kaydedici Cihaz Kullanma

VUK’un 1. maddesinde; basit usul mükellefler hariç olmak üzere nihai tüketicilere mal yada hizmet satan mükelleflerin ÖKC kullanmak zorunda oldukları belirtilmiştir. Ancak bakanlık konu ile ilgili olarak vermiş olduğu müktezada (yukarıda değinmiştik) ürünlerin makineye yerleştirilmesinden önce toplu fatura düzenleme imkanı getirerek perakende satış fişi yada fatura düzenleme zorunluluğunu kaldırmıştır.

6-DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Teknolojik gelişmelere paralel olarak ticaret şeklinde meydana gelen değişimlerden biri olan otomat makineler vasıtasıyla yapılan satışların vergisel boyutunu irdelemeye çalıştığımız yazımızda şu sonuçlar ortaya çıkmaktadır;

1-143 ve 173 sıra numaralı VUK genel tebliğlerine dayanarak verilen müktezada; aynı gün hangi fiyata kaç adet ürün satıldığı konusunda makinenin hafızasında kayıtlı olan değiştirilemeyen, silinemeyen ve hafızada geçmiş bilgileri saklayabilen numaratörlerin olması şartıyla, işletmecilerin tüketicilere herhangi bir belge verme zorunluluğu bulunmadığı açıklanmıştır. Hal böyle olmakla birlikte bu makinelerin işletmesini yapan firmalarla yaptığımız şifahi görüşmelerde; cihazlarda numaratörlerin bulunduğu, ancak bu numaratörlerin hafızalarının silinmeme özelliğine sahip olmadıkları yönünde ifadeleri olmuştur. O nedenle konunun vergi idaresince yeniden değerlendirilmesinde fayda olduğu düşüncesindeyiz.

2-Öte yandan bu makinelerin her birinin şube işyeri olarak kabul edilip edilmeyeceği konusunda bir düzenleme bulunmamaktadır. Uygulamada bu makinelerin hiçbirinde şube işyerlerinin yerine getirmesi gereken yükümlülüklere de rastlanılmamaktadır. Hatta ilk bakışta bu makineleri kimin işlettiğini bile anlamak mümkün değildir. Bizce bu makinelerin her biri şube işyeri olarak değerlendirilmeli, bildirimde bulunma, vergi levhasını asma gibi yükümlülükleri yerine getirmeleri sağlanmalıdır. Ancak, bürokrasiyi arttırmamak adına mükellefler tarafından bildirimde bulunulmasının yeterli sayılması gerektiği, ayrıca iş yerinde yoklama yapılmasına yer olmadığı kanaatindeyiz.